مهدی سلیمانی آشتیانی

عبادت حضرت علی علیه السلام زبانزد تمام عارفان و حتی اهل بیت علیهم السلام بوده است. امام سجاد علیه السلام که به خاطر سجده های فراوان سید الساجدین نامیده می شود، در رابطه با عبادتهای جدّش امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید: «چه کسی می تواند چون علی بن ابی طالب علیه السلام عبادت کند؟»

کلیدواژه امام علی علیه السلام ، عبادت، رضای الهی. مقدمه یکی از هزاران فضیلت امیر المؤمنین علیه السلام عبادتهای مخلصانه و عاشقانه او است که سخن راندن در این مقوله هر چند ناقص، بسیار مشکل است؛ اما بنا به مثل معروف «مَا لَا یُدْرَکُ کُلُّهُ لَا یُتْرَکُ کُلُّهُ؛ آنچه را که به طور کامل نمی توانی درک کنی، به طور کامل ترک مکن!» توفیق بیان گوشه ای از این فضایل را داشته باشیم.
آب دریا را اگر نتوان کشید               هم به قدر تشنگی باید چشید
عبادتها و گریه های شبانه، راهگشای حل مشکلات روز و منشأ توفیقات الهی است. کسی که به عشق معبود خود از لذت خواب خوش نیمه شب می گذرد و عاشقانه در برابر حضرت حق سر تعظیم فرو می آورد، در زندگی دنیوی و اخروی خود رستگار خواهد بود. خداوند متعال می فرماید: «وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّی یَأتِیَکَ الْیَقِینُ»؛۲ «پروردگارت را عبادت کن تا تو را یقین فرا رسد.» و بر اساس این آیه شریفه است که حضرت علی علیه السلام عابدترین مردم بود و بیش تر از همه نماز می خواند و روزه می گرفت: «فَکَانَ أَعْبَدَ النَّاسِ وَ أَکْثَرَهُمْ صَلَاهً وَ صَوْماً؛۳ پس (علی علیه السلام ) عابدترین مردم بود و بیش ترین نماز و روزه نسبت به مردم.» شخصیت امیر المؤمنین علی علیه السلام در میدان جنگ، سیاست، اجتماع و… نه تنها او را از عبادت باز نداشت؛ بلکه حضرت در تمامی میدانها ممتازترین به شمار می آید. همچنین وجود مشکلات متعدد در اداره و رهبری کشورهای بزرگ آن زمان، نتوانست او را لحظه ای از یاد خدا غافل سازد. هو البکّاء فی المحراب لیلاً هو الضحاک اذا اشتد الضراب۴ «او در محراب عبادت به شدت گریان و در شدت جنگ بسیار خندان بود.» امام علی علیه السلام در ایمان، تقوا، اخلاص و بندگی منحصر به فرد بود، لذا وقتی در برابر حضرت حق تعالی می ایستاد، چشمش دیگر نمی دید، گوشش نمی شنید، دنیا با تمام وجود از خاطرش محو می شد و تنها خدا را می دید و بس. او عاشق و دلداده بود، و عشق و شوق خدا را عبادت می کرد؛ زیرا عبادت او برای رفع تکلیف نبود؛ بلکه او محب حقیقی بود و جز جمال دلربای حقیقت چیزی در نظرش جلوه گر نمی شد. مردی به نام «ذِعْلِب» عرض کرد: یا امیر المؤمنین! آیا پروردگارت را دیده ای؟ آن حضرت فرمود: «وَیْلَکَ مَا کُنْتُ أَعْبُدُ رَبّاً لَمْ أَرَهُ قَالَ وَ کَیْفَ رَأَیْتَهُ قَالَ وَیْلَکَ لَا تُدْرِکُهُ الْعُیُونُ فِی مُشَاهَدَهِ الْأَبْصَارِ وَ لَکِنْ رَأَتْهُ الْقُلُوبُ بِحَقَائِقِ الْإِیمَانِ؛۵ وای بر تو! دیده های ظاهر او را نتواند دید؛ ولی دیده های دل به وسیله حقایق ایمان او را مشاهده می کنند.»
به چشم ظاهر اگر رخصت تماشا نیست                        نه بسته است کسی شاهراه دلها را
وجود مولی الموحدین امیر المؤمنین علی علیه السلام خدا را تمام وجود درک کرده بود که پس از رسول اکرم صلی الله علیه و آله جایگاه شاگرد اولی کلاس بندنگی را به نام خود ثبت کرد و فرمود: «مَا عَبَدْتُکَ خَوْفاً مِنْ نَارِکَ وَ لَا شَوْقاً إِلَى جَنَّتِکَ وَ لَکِنْ رَأیْتُکَ أهْلاً لِلْعِبَادَهِ فَعَبَدْتُکَ؛۶ عبادت نکردم تو را به جهت خوف از آتش و نه به خاطر طمع بهشت تو، ولیکن تو را سزاواز پرستش و اطاعت یافتم، پس عبادتت کردم.» ز بارگاه قدس حق، یک نفس او کنار نیست علی است عاشق خدا، بندگیش شعار نیست عبادت حضرت علی علیه السلام به این جهان مادی منحصر نیست. ایشان به مردم می فرمود: «آیا اقرار می کنید که پسر عمویم پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: من و اهل بیتم نوری بودیم که چهارده هزار سال قبل از آنکه خداوند آدم را خلق کند، در پیشگاه پروردگار مشغول عبادت بودیم. وقتی خداوند آدم را خلق کرد، آن نور را در صلب او قرار داد و او را به زمین فرستاد.»۷ «ابن ابی عیاش» از «سلیم بن قیس» نقل کند که گفت: به ابوذر گفتم: خدای بیامرزدت! شگفت انگیزترین سخنانی را که از رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره علی بن ابی طالب علیه السلام شنیده ای، برایم تعریف کن. گفت: شنیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: پیرامون عرش نود هزار فرشته اند که تسبیح و عبادتی جز فرمانبری از علی بن ابی طالب علیه السلام و بیزاری از دشمنانش و طلب آمرزش برای پیروانش ندارند. گفتم: خدای بیامرزدت! جز این. گفت: شنیدم که می فرمود: خداوند جبرئیل، میکائیل و اسرافیل را به اطاعت از علی علیه السلام و بیزاری از دشمنانش و آمرزش برای پیروانش مخصوص گردانیده است. گفتم: خدای بیامرزدت! جز این. گفت: شنیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمود: خداوند هماره در هر امتی که پیامبری مرسل داشته، بر آنان به حقانیت علی علیه السلام احتجاج می کند، هر کدامشان که علی شناس تر باشند، بزرگ ترین مقام را نزد خداوند دارند. گفتم: جز این. گفت: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که: اگر من و علی نبودیم، خداوند شناخته نمی شد. اگر من و علی نبودیم خداوند عبادت نمی شد. اگر من و علی نبودیم، ثواب و عقابی نبود. میان خدا و علی پرده و پوششی در کار نیست.»۸
علی ای همای رحمت، تـو چه آیتـی خدا را                       که به ما سوی فکندی ،همه سایه هما را
دل اگر خدا شنـاسی ،همـه در رخ علـی بیـن                    به علی شناختم من، به خدا قسم خدا را
نه خدا تونانمش خواند، نه بشر توانمش خواند                  متحیّـرم چه نامـم ، شه ملـک لا فتی را
پیامبر رحمت صلی الله علیه و آله درباره اوج ایمان و عرفان حضرت علی علیه السلام می فرماید: «لَوْ أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وُضِعَتْ فِی کِفَّهٍ وَ وُضِعَ إِیمَانُ عَلِیٍّ علیه السلام فِی کِفَّهٍ لَرَجَحَ إِیمَانُ عَلِیٍّ؛۹ اگر آسمانها و زمین در یک کفه ترازو و ایمان عی در کفه دیگر گذاشته شوند، به طور حتم ایمان علی بر آنها فزونی می کند.» حضرت علی علیه السلام برای رفع تکلیف عبادت نمی کرد، و نمازهای پنجگانه، زکات، روزه، حجّ و جهاد را به زیباترین وجه بجا می آورد و حالاتش در عبادت از خشوع و خوف خدا بسیار عجیب بود و جز پیامبر خدا صلی الله علیه و آله کسی همتای او نبود، تا آنجا که فرمود: «نشستن در مسجد، نزد من دوست داشتنی تر از بهشت است؛ چرا که لذّت بودن در بهشت برای رضایت نفس است؛ ولی نشستن در مسجد برای کسب رضایت خدا است.»۱۰ هر چند بیان تمام خصوصیات عبادات امام علی علیه السلام امری محال است؛ اما به قدر بضاعت به ذکر مواردی از آن می پردازیم:
عبادتهای شبانه امام علی علیه السلام ویژگیهای منحصر به فردی دارد؛ زیرا صفات و کمالات متباین و متضاد را در خود جمع کرد. صفاتی مانند: حکومت و تواضع، خوف و خشیت و شجاعت، ثروت و زهد، قدرت و صبر، غضب و حلم و…. او روزها را روزه داشت و با آن همه مجاهدتها، شبها را به عبادت مشغول بود.۱۱ «ابو درداء» که یکی از اصحاب پیغمبر صلی الله علیه و آله است، می گوید: در شب تاریکی از نخلستانی عبور می کردم. نجوای کسی را شنیدم که با خدا مناجات می کرد. چون نزدیک شدم، دیدم علی علیه السلام است. خود را پشت درخت مخفی کردم و دیدم که او با خوف و خشیت تمام و با آهنگ حزین مناجات می کند و از خوف آتش سوزان جهنم گریه می نماید و به خدا پناه برده، طلف عفو و بخشش می کند. آنقدر گریه کرد که بی حس و حرکت بر زمین افتاد! گفتم شاید خوابش برده است، نزدیکش رفتم، چون چوب خشکی افتاده بود. او را تکان دادم، حرکت نکرد. گفتم: حتماً از دنیا رفته است. شتابان به منزلش رفتم و خبر مرگ او را به حضرت زهرا علیها السلام رساندم. ایشان فرمود: مگر او را چگونه دیدی؟ من شرح ما وقع را گفتم. حضرت علیها السلام فرمود: او نمرده؛ بلکه از خوف خدا غش کرده است.»۱۲
ز نخلستان بگوش آید طنینی صدای جان فزا و دلنشینی علی دارد مناجات شبانه ندای آتشین و عاشقانه به روز واقعه ضرّاب میدان به نخلستان بود گریان و نالان در آنجا چون نهنگ بحر تقدیر در اینجا آتشین آهش جهان گیر گهی انبان زاد و توشه بر دوش یتیمان را نمی کردی فراموش ز تاریکی به شب پوشیده رخسار سراغ کودکان رفتی پدروار همان آن دستی که خیبر می گشودی ینیمان را نوازش می نمودی بسی از دهر دون پرور غمین بود شرار آه او بس آتشین بود نمازهای امام علی علیه السلام نخستین مردی که با رسول حق صلی الله علیه و آله به نماز ایستاد، حضرت علی علیه السلام بود؛ چرا که رسول مکرم اسلامی روز دوشنبه به پیامبری مبعوث شد و روز سه شنبه امیر مؤمنان علیه السلام به او ایمان آورد. مگر حضرت علی علیه السلام در غار حرا هنگام بعثت همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله نبود؟ پس چطور روز بعد به او ایمان آورده است؟ امام صادق علیه السلام می فرماید: «إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام فِی آخِرِ عُمُرِهِ کَانَ یُصَلِّی فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَهٍ أَلْفَ رَکْعَهٍ؛۱۳ علی علیه السلام در آخر عمرش در هر روز و شب هزار رکعت نماز می خواند.» و خود می فرماید: «مَا تَرَکْتُ صَلَاهَ اللَّیْلِ مُنْذُ سَمِعْتُ قَوْلَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله صَلَاهُ اللَّیْلِ نُورٌ؛۱۴ از زمانی که از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که نماز شب نور است، نماز شب را ترک نکردم.» «جبران خلیل جبران»، فیلسوف و شاعر نامدار مسیحی عرب می گوید: «به عقیده من، پسر ابو طالب اولین قدیسی است که با روح کلی ملازم شده و با او همنشینیها داشته است. آهنگهای ابدیت را از روح کلّی شنیده و در گوش قومی که از این گونه نغمه ها نشنیده بودند، منعکس ساخته، هر کس از او خوشش می آید، بر فطرت توحید است و هر که با او دشمن است، از بنای جاهلیت. پسر ابو طالب، شهید راه عظمت خوئد شد. او در حالتی از دنیا رفت که نماز را بر زبان داشت و قلبش از شوق لقای پروردگار سرشار بود. اعراب حقیقت مقام و موقعیت او را نشناختند، تا زمانی که مردانی از ایران ظهور کردند و گوهر و سنگریزه را تشخیص دادند.»۱۵ همه خواهند تو را، مُسلم و ترسا و یهود راستی بر سر کوی تو عجب غوغایی است همچنان «فؤاد جرداق مسیحی» می گوید: «هر گاه دشواریهای زندگی به من روی می آورد و از رنج روزگار آزرده می شوم، به آستان علی علیه السلام پناه می برم؛ زیرا او پناهگاه هر ماتمی است.»۱۶ انس امام علی علیه السلام با نماز، حتی در میدان جنگ نیز کمرنگ نمی شود. روزی در جنگ صفین مشغول نبرد بود و میان دو جناح درگیر، منتظر زوال خورشید بود تا نماز را بخواند، ابن عباس عرضه داشت: یا علی! چرا ایستاده ای (و نمی جنگی)؟ فرمود: منتظر دخول وقتم تا نماز بخوانیم! ابن عباس گفت: آیا اکنون وقت این حرفها است، در حالی که ما به کار جنگ مشغولیم؟ امام فرمود: برای چه چیز می جنگیم؟ مگر نه اینکه جنگ ما برای نماز است؟»۱۷ کدام عابدی جز علی علیه السلام سراغ دارید که این چنین عاشقانه در معبود ذوب شده باشد که محراب و میدان نمی شناسد؟ کدام عارفی جز امیر بیان علیه السلام می تواند بگوید: «لَوْ کُشِفَ الْغِطَاءُ مَا ازْدَدْتُ یَقِیناً؛۱۸ اگر تمام حجابهای عالم برداشته شود، ذره ای به یقین او افزوده نمی شود.» او عابدترین مردم پس از پیامبر صلی الله علیه و آله است و مردم نماز شب، تهجّد، دعا و طرز راز و نیاز با خدا را از او آموخته اند، چنانکه در گرما گرم نبرد سفین ـ که تیر از هر سو مانند باران می بارید و در اطراف امام علیه السلام فرود می آمد ـ از خدای خویش غافل نشد و عادت همیشگی و عبادت را رها نکرد و هنگامی که به خدا توجّه پیدا می کرد، با تمام وجود به سوی او می رفت و از جهان ماده و آنچه در آن است می برید تا جایی که درد را احساس نمی کرد؛ زیرا وقتی می خواستند تیر را از بدن مبارکش بیرون بکشند، منتظر ماندند تا به نماز بایستد و چون مشغول نماز شد و به سوی خدا روی آورد، تیر را بیرون کشیدند و حضرت چیزی احساس نکرد.۱۹
قرائت و تفسیر قرآن اوّلین۲۰ مؤلّف علوم قرآنی در اسلام امیر المؤمنین علیه السلام است که با املای پیامبر صلی الله علیه و آله معارف اسلام و تفسیر قرآن را می نوشت که به نام «کتاب علی علیه السلام » معروف گشت. در زمانی که حضرت خانه نشین شدند، روزی ابوبکر کسی را سراغ حضر فرستاد تا بیرون آمده و بیعت کند، امام علی علیه السلام جوئاب فرستاد: «من مشغول هستم و با خود قسم یاد کرده ام که عبا بر دوش نیندازم، جز برای نماز، تا آنکه قرآن را تنظیم و جمع آوری نمایم.»۲۱ «ابی مالک» از «ابن عبّاس» نقل می کند: «عبد الرحمن بن عوف» چند تن از اصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله را به نماز جماعت دعوت کرد. چون جمع شدند، امام علی علیه السلام را امام جماعت خویش قرار دادند؛ زیرا آن حضرت قرآن را بهتر از دیگران قرائت می کرد. «ابن فضیل» می گوید: «مَا رَاَیْتُ اَحَداً اَقْرَاُ مِنْ عَلِیّ علیه السلام ؛۲۲ احدی را قاری تر از علی بن ابی طالب علیه السلام ندیدم.» یعنی هیچ کس را ندیدیم قرآن را بهتر از علی علیه السلام تلاوت کند. «عمر بن خطاب» همیشه می گفت: «اَعْلَمُنَا بِالْقَضَاءِ وَ اَقْرَؤُنَا لِلْقُرْآنِ عَلِیُّ بْنُ اَبِی طَالبٍ علیه السلام ؛۲۳ داناترین فرد به علم قضاوت و قاری ترین شخص به قرآن علی بن ابی طالب علیه السلام است.»
روزه در روایات آمده است که امام علیه السلام پس از فراغت از جهاد، به آموزش و قضاوت در میان مردم می پرداخت و پس از آن به کار در مزرعه اشتغال داشت و در همان حال به ذکر خدا مشغول بود.۲۴ امیر المؤمنین علی علیه السلام به ابوذر فرمود: «یَا اَبَاذَر! ألْزِمْ قَلْبَکَ الْفِکْرَ وَ لِسَانَکَ الذِّکْرَ وَ جَسَدَکَ الْعِبَادَهَ وَ عَیْنَیْکَ الْبُکَاءَ مِنْ خَشْیَهِ اللهِ وَ لَا تَهْتَمَّ بِرِزْقِ غَدٍ وَ ألْزِمِ الْمَسَاجِدَ عُمَّارَهَا هُمْ أهْلُ اللهِ وَ خَاصَتِهِ قُرَّاءُ کِتَابِهِ الْعَامِلُونَ بِهِ؛۲۵ قلب خود را از فکر جدا مکن و زبان خود را دائماً به ذکر مشغول بدار و بدن خود را به عبادت بگمار و دو چشم خود را به گریه از خوف خدا عادت بده، و در غم روزی فردا مباش، از مساجد جدا مشو، به درستی که تعمیر کنندگان مساجد اهل الله می باشند، و کسانی به مساجد اختصاص دارند که قرآن می خوانند و به آن عمل می کنند.»
مطیع و جان نثار پیامبر صلی الله علیه و آله حضرت علی علیه السلام می فرماید: «أنَا مِن رَسوُلِ اللهِ صلی الله علیه و آله کَالعَضُدِ مِن المَنکَبِ وَ کَالذَّرَاعِ مِنَ العَضُدّ…؛۲۶ نسبت من با رسول خدا صلی الله علیه و آله مانند بازو نسبت به شانه و دست به بازوان است. «لَقَدْ کُنْتُ أَتَّبِعُهُ اتِّبَاعَ الْفَصِیلِ أَثَرَ أُمِّه ؛ من مانند بچه شتری که دنبال مادرش می دود، مطیع رسول خدا بودم.» ام کلثوم، دختر امیر المؤمنین علیه السلام می گوید: در شب نوزدهم ماه رمضان دو قرص نان جو، یک کاسه شیر و مقداری نمک برای افطار خدمت پدرم آوردم. وقتی نمازش را به اتمام رساند، برای افطار آماده شد. هنگامی که نگاهش به غذا افتاد، به فکر فرو رفت. آنگاه سرش را تکان داد و با صدای بلند گریست و فرمود: عزیزم! برای افطار پدرت دو نوع خورشت (شیر و نمک)، آن هم در یک سفره آماده ساخته ای؟ تو با این عمل می خواهی فردای قیامت برای حساب در محضر خداوند بیش تر بایستم؟ من تصمیم دارم همیشه دنباله رو برادر و پسر عمویم رسول خدا صلی الله علیه و آله باشم.۲۷ فداکاری حضرت برای نجات جان پیامبر صلی الله علیه و آله در «لیله المبیت» از بزرگترین عبادتها است. چهل مرد از قبایل مختلف برای خاموش کردن نور هدایت، نیمه شب به خانه وحی یورش بردند؛ اما با چهره نورانی امیر المؤمنین علیه السلام روبه رو شدند که در بستر پسر عمّ خود، برای نجات جان نادی توحید خوابیده بود. خداوند از این جانفشانی حضرت اینگونه ستایش می کند: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْری نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ»؛۲۸ «در بین مردم کسانی هستند که در راه رضای خدا از جان خویش می گذرند و خدا دوستدار چنین بندگانی است.»
جنگ و جهاد زمانی که امام علی علیه السلام با نامردان مردنما و دارندگان رؤیاهای کودکانه سخن می گوید، شجاعت خود را به رخ کسانی می کشد که آرزوی دیدن آنها را ندارد: «وَ هَلْ أَحَدٌ مِنْهُمْ أَشَدُّ لَهَا مِرَاساً وَ أَقْدَمُ فِیهَا مَقَاماً مِنِّی لَقَدْ نَهَضْتُ فِیهَا وَ مَا بَلَغْتُ الْعِشْرِینَ وَ هَا أَنَا قَدْ ذَرَّفْتُ عَلَى السِّتِّینَ وَ لَکِنْ لَا رَأْیَ لِمَنْ لَا یُطَاعُ؛۲۹ کدام یک از آنان بیش تر از من در میدان جنگ بوده و بیش تر از من نبرد را آزموده است؟ هنوز بیست سال نداشتم که پا در معرکه گذاشتم و اکنون سالیان عمرم از شصت فزون است؛ ولیکن رأی تدبیر ندارد کسی که فرمانش را نمی برند و پیروی از احکامش نمی نمایند.» هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله به پیامبری مبعوث شدند هشتاد و دو جنگ برای ایشان پیش آمد که بنا به نقل مورخان، امیر المؤمنین علیه السلام در اکثر آنها فرمانده بود و همچون قهرمانی دلاور شرکت داشت که به عنوان نمونه به مواردی اشاره می گردد: ۱. جنگ بدر: یکی از جنگهای سرنوشت ساز برای مسلمانان بود که ۷۰ تن کشته و ۷۰ تن اسیر شدند. بسیاری از مقتولین به دست امام علیه السلام کشته شدند.۳۰ ۲. در جنگ احد شایعه کردند که رسول خدا صلی الله علیه و آله کشته شد، اکثریت مسلمانان فرار کردند. فرار عثمان قطعی است و عمر و ابوبکر نیز خود اعتراف کرده اند. امام علی علیه السلام فرمود: »هنگامی که قریش بر ما حمله کردند، انصار و مهاجرین راه خانه خود را گرفتند. من با وجود هفتاد زخم، از پیامبر صلی الله علیه و آله دفاع کردم.»۳۱ ۳. در جنگ خیبر، امام علی علیه السلام بود که پس از کشتن مرحب یهودی و برادرش، درِ خیبر را از جا درآورد و دشمن را شکست داد و بدین گونه اسلام را از شرّ انسانهای کینه توز نجات داد. آن قلعه گشایی که در قلعه خیبر برکند به یک حمله و بگشود، علی بود ۴. «ابن ابی الحدید» در «شرح نهج البلاغه» می نویسد: «شخصی از استادم «ابو هذیل» پرسید: آیا علی علیه السلام نزد خدا افضل است یا ابوبکر؟ شنیدم که گفت: به خدا سوگند! اگر فقط مبارزه علی علیه السلام با «عمرو بن عبدود» در روز خندق با اعمال مهاجرین و ا نصار و تمام عبادتهای آنان معادله و موازنه گردد، آن مبارزه سنگین تر و برتر از تمام آنها می شود، چه رسد به ابوبکر تنها.»۳۲ پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در روز جنگ خندق فرمود: «ضَربَهُ عَلیٍ یَومُ الخَندَقِ أَفضَلُ مِن عِبَادَهِ الثِّقلَینِ؛۳۳ ضربت علی علیه السلام از عبادت امتم تا روز قیامت بالاتر است.» آن شیر دلاور که برای طمع نفس            بر خوانِ جهان پنجه نیالود، علی بود
کمک به ضعفا و فقرا علامه مجلسی رحمه الله می گوید: صبحگاهی رسول خدا صلی الله علیه و آله به مسجد آمد و مسجد از جمعیت پر بود، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: امروز کدامین شما برای رضای خدا از مال خود انفاق کرده است؟ همه ساکت ماندند، فقط امام علی علیه السلام عرض کرد: من از خانه بیرون آمدم و دیناری داشتم که می خواستم با آن مقداری آرد بخرم، «مقداد بن اسود» را دیدم و چون اثر گرسنگی را در چهره او مشاهده کردم، دینار خود را به او دادم. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: رحمت خدا بر تو واجب شد. مرد دیگری برخاست و گفت: من امروز بیش از علی علیه السلام انفاق کرده ام. مخارج سفر مرد و زنی را که قصد سفر داشتند و خرجی نداشتند، هزار درهم پرداختم. پیامبر صلی الله علیه و آله ساکت ماند. حاضران گفتند: ای رسول خدا! چرا به علی علیه السلام فرمودی: رحمت خدا بر تو واجب شد و به این مرد با آنکه بیش تر صدقه داده بود، نفرمودید؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: مگر ندیده اید که گاه پادشاهی خادم خود را که هدیه ناچیزی برایش آورده مقام و موقعیتی نیکو می بخشد و از سوی خادم دیگرش هدیه بزرگی آورده می شود؛ ولی آن را پس می دهد و فرستنده را به چیزی نمی گیرد؟ گفتند: چرا، فرمود: در این مورد نیز همچنین است. رفیق شما (علی) دیناری را در حال طاعت و انقیاد خدا و رفع نیاز فقیری مؤمن بخشید؛ ولی آن رفیق دیگرتان آنچه داد، همه را برای معاندت و دشمنی با برادر رسول خدا داد و می خواست بر علی بن ابی طالب برتری جوید. خداوند نیز عمل او را تباه ساخت و آن را وبال گردن او گردانید. آگاه باشید! اگر با این نیت از فرش تا عرش و سیم و زر به صدقه می داد، جز دوری از رحمت خدا و نزدیکی به خشم او و در آمدن در قهر الهی برای خود نمی افزود.»
فرزند بزرگ روزگـارسـت علی                با مردم رنج دیده یارست علی ب
ر صفحه روزگار اگر خیره شوی             مفهوم نمود کردگارست علی۳۴
روزی برای پیامبر خدا صلی الله علیه و آله دو شتر بزرگ آوردند. حضرت به اصحاب فرمود: آیا در میان شما کسی هست که دو رکعت نماز بخواند و در آن هیچ گونه فکر دنیا به خود راه ندهد، تا یکی از این دو شتر را به او بدهم؟ این فرمایش را چند بار تکرار فرمود؛ اما کسی از اصحاب پاسخ نداد. امیر المؤمنین علیه السلام به پا خاست و عرض کرد: یا رسول الله! من می توانم آن دو رکعت نماز را بخوانم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: بسیار خوب. به جای آور! امیر المؤمنین علیه السلام مشغول نماز شد، هنگامی که سلام نماز را داد، جبرئیل نازل شد، عرض کرد: خداوند می فرماید: یکی از شترها را به علی بده! رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: شرط من این بود که هنگام نماز اندیشه ای از امور دنیا را به خود راه ندهد. علی در تشهد نشسته بود، فکر کرد کدام یک از شترها را بگیرد. جبرئیل گفت: خداوند می فرماید: هدف علی علیه السلام این بود که کدام شتر چاق تر است، آن را بگیرد، بکشد و به فقرا بدهد، پس اندیشه اش برای خدا بود، نه برای خودش و نه برای دنیا. آنگاه پیامبر صلی الله علیه و آله به خاطر تشکر از حضرت علی علیه السلام هر دو شتر را به او داد.»۳۵ امیر المؤمنین علی علیه السلام در زمانها و مکانهای مختلف شیوه عبادت کردن را به مردم آموخته است. لحظاتی در پای درس حضرت در کلاس بندگی زانو می زنیم و از سرچشمه معرفت الهی، جرعه ای می نوشیم. ۱. میانه روی در خوردن: بدون تردید پرخوری مانع شب زنده داری و بپا خاستن برای عبادت شبانه می شود و دشمن بزرگ سلامت است. لذا امام علی علیه السلام فرمود: بر شما باد به میانه روی در خوراکیها، که هم از اسراف بدور است، و هم برای سلامتی بدن مناسب تر، و هم برای عبادت بهتر.۳۶
۲. معرفت به خدا: امام علی علیه السلام فرمود: در جان خود شناخت خدایی را که می پرستید جای دهید، تا حرکتی که برای عبادت انجام می دهید، از روی شناخت باشد و سودمند؛۳۷ زیرا «لَا خَیْرَ فِی عِبَادَهٍ لَیْسَ فِیهَا تَفَقُّهٌ؛۳۸ در عبادتی که آگاهانه نباشد، خیر نیست.» و گاهی ایشان اعلام خطر می کردند که: «مَنْ عَبَدَ اللهَ بِغَیْرِ عِلْمٍ کَفَرَ مِنْ حَیْثُ لَا یَعْلَم ؛۳۹ هر کس بدون آگاهی و معرفت خدا را عبادت کند، از جایی که خود نمی داند سر از کفر در می آورد.» مصداق بارز این حدیث در تاریخ اسلام، خوارج هستند. شیخ صدوق می نویسد: کسانی که از کثرت سجده و عبادت پیشانیشان پینه داشت و از فرط احتیاط بی جا امیر المؤمنین علیه السلام را تکفیر کردند، از دانه خرمای پوسیده زیر نخل احتراز می کردند و «خباب بن ارت» صحابه پیغمبر را سر می بریدند و شکم زن آبستنش را می دریدند.۴۰ و در جای دیگر فرمودند: «سَکِّنُوا فِی أَنْفُسِکُمْ مَعْرِفَهَ مَا تَعْبُدُونَ حَتَّى یَنْفَعَکُمْ مَا تُحَرِّکُونَ مِنَ الْجَوَارِحِ بِعِبَادَهِ مَنْ تَعْرِفُونَ؛۴۱ معرفت و شناخت آن کس را که می پرستید، در جان خود جای دهید تا حرکتهای بدنی که برای عبادت معبود شناخته شده خویش تحمل می کنید، شما را سود رساند.»
۳. عبادت با خشوع و تواضع: حضرت علی علیه السلام قلب پاک و خشوع را لازمه عبادت می داند. ایشان می فرماید: «یَا کُمَیْلُ لَیْسَ الشَّأْنُ أَنْ تُصَلِّیَ وَ تَصُومَ وَ تَتَصَدَّقَ [إِنَّمَا] الشَّأْنُ أَنْ تَکُونَ الصَّلَاهُ فُعِلَتْ بِقَلْبٍ تَقِیٍّ وَ عَمَلٍ عِنْدَ اللَّهِ مَرْضِیٍّ وَ خُشُوعٍ سَوِیٍّ وَ إِبْقَاءٍ لِلْجِدِّ فِیهَا الْوَصِیَّهَ؛۴۲ ای کمیل! مقام این نیست که نماز گذاری و روزه بگیری و صدقه دهی، مقام آن است که نماز همراه قلب پاک انجام شود و مورد پسند الهی بوده، همراه با خشوع متعادل، و دوام جدّیت باشد.»
۴. عبادت خالصانه: فرمود: «الْعِبَادَهُ الْخَالِصَهُ أنْ لَا یَرْجُوَ الرَّجُلُ إِلَّا رَبَّهُ وَ لَا یَخَافُ إِلَّا ذَنْبَهُ؛۴۳ عبادت خالص آن است که آدمی فقط به پروردگارش امید داشته باشد و جز از گناهش نترسد.»
۵. ذکر: امام علی علیه السلام فرمودند: مؤمن وقت خویش را سه بخش می کند: بخشی که در آن با پروردگار خویش مناجات (و او را عبادت) می کند، بخشی که در آن به دنبال تأمین معاش خویش رود و بخشی که به خلوت (و استراحت) پردازد، تا از آنچه حلال و زیبنده است، لذّت ببرد.»۴۴
۶. قرآن: مردی از حضرت علی علیه السلام درباره شب زنده داری با قرائت قرآن پرسید، حضرت فرمود: مژده باد هر که ده یک از شب خود را برای رضای خدا نماز بخواند، خدای عزّ و جلّ به فرشتگانش فرماید: برای این بنده من به شماره آنچه در نیل از برگ و درخت روید و به شماره هر نی و خوط و چراگاه ثواب نویسند.»۴۵

فهرست منابع ـ قرآن کریم ۱. ابن ابی الحدید، عبد الحمید بن هبه الله، شرح نهج البلاغه، مکتبه آیه الله المرعشی النجفی، قم، چاپ اول، ۱۴۰۴ق. ۲. ابن ابی جمهور، محمد بن زین الدین، عوالی اللئالی العزیزیه فی الاحادیث الدینیه، دار سید الشهداء للنشر، قم، چاپ اول، ۱۴۰۵ ق. ۳. ابن بابویه، محمد بن علی، الامالی (للصدوق)، کتابچی، تهران، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش. ۴. ـــــــــــــــــ ، الامالی (للصدوق)، ترجمه: کمره ای، محمد باقر، ۱ جلد، کتابچی، تهران، چاپ ششم، ۱۳۷۶ ش. ۵. ابن بابویه، محمد بن علی، الخصال، جامعه مدرسین، قم، چاپ اول، ۱۳۶۲ش. ۶. ابن شهر آشوب مازندرانی، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب علیهم السلام (لابن شهر آشوب)، علامه، قم، چاپ اول، ۱۳۷۹ ق. ۷. تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم (مجموعه من کلمات و حکم الامام علی علیه السلام )، دار الکتاب الاسلامی، قم، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق. ۸. حسکانی، عبید الله بن عبد الله، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، ۲ جلد، التابعه لوزاره الثقافه و الارشاد الاسلامی، مجمع احیاء الثقافه الاسلامیه، تهران، چ اول، ۱۴۱۱ق. ۹. حکیمی، محمدرضا و حکیمی، محمد و حکیمی، علی ـ آرام، احمد، الحیاه، ترجمه احمد آرام، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۰ ش. ۱۰. دیلمی، حسن بن محمد، ارشاد القلوب الی الصواب (للدیلمی)، الشریف الرضی، قم، چاپ اول، ۱۴۱۲ ق. ۱۱. ـــــــــــــــــ ، أعلام الدین فی صفات المؤمنین، مؤسسه آل البیت علیهم السلام ، قم، چاپ اول، ۱۴۰۸ ق. ۱۲. سید علی میرشریفی، درسنامه آشنایی با تاریخ اسلام، پیام آور رحمت، نشر مشعر، تهران، چاپ ۱، بهار ۱۳۸۹. ۱۳. شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، مؤسسه آل البیت علیهم السلام ، قم، چاپ اول، ۱۴۰۹ ق. ۱۴. طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی أهل اللجاج (للطبرسی)، نشر مرتضی، مشهد، چاپ اول، ۱۴۰۳ ق. ۱۵. کراجکی، محمد بن علی، الرساله العلویه فی فضل أمیر المؤمنین علیه السلام علی سائر البریّه سوی رسول الله صلی الله علیه و آله ، دلیل ما ـ ایران، قم، چاپ اول، ۱۴۲۷ ق. ۱۶. کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، الکافی، دار الحدیث، قم، چاپ اول، ۱۴۲۹ ق. ۱۷. ـــــــــــــــــ ، الکافی، دار الکتب الاسلامیه، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ ق. ۱۸. مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الانوار الجامعه لدرر أخبار الائمه الاطهار علیهم السلام ، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۰۳ ق. ۱۹. معصومی، رضا، در خلوت علی علیه السلام ، حافظ نوین، تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۶ش. ۲۰. هاشمی خویی، میرزا حبیب الله، حسن زاده آملی، حسن و کمره ای، محمد باقر، منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه و تکمله منهاج البراعه (خویی)، مکتبه الاسلامیه، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۰ ق. ۲۱. هلالی، سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، الهادی، قم، چاپ اول، ۱۴۰۵ق.
________________________________________
پی نوشت:
۱) منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه، خویی، ج ۲، ص ۴۰۹. ۲) حجر / ۹۹. ۳) شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج ۱، ص ۲۷؛ بحار الأنوار، ج ۴۱، ص ۱۴۸. ۴) الرساله العلویه فی فضل أمیر المؤمنین علیه السلام علی سائر البریه، محمد بن علی کراجکی، المقدمه، ص ۱۴. ۵) الکافی، (ط. الاسلامیه)، شیخ کلینی، ج ۱، ص ۹۸. ۶) عوالی اللئالی، العزیزیه فی الأحادیث الدینیه، ابن ابی الجمهور، مقدمه، ج ۱، ص ۲۰. ۷)اسرار آل محمد علیهم السلام ، سلیم بن قیس هلالی، ص ۲۸۷. ۸) همان. ۹) مستدرک الوسائل، ج ۱۵، ص ۳۳۹، ح ۱۹. ۱۰) ارشاد القلوب، دیلمی، ج ۲، ص ۲۱۸. ۱۱) همان. ۱۲) امالی، شیخ صدوق، ص ۷۹. ۱۳) الکافی، شیخ کلینی، ج ۷، ص ۶۱۵. ۱۴) مناقب آل ابی طالب، ابن شهر آشوب، ج ۲، ص ۱۲۳. ۱۵) در خلوت علی، رضا معصومی، ص ۲۸. ۱۶) همان. ۱۷) وسائل الشیعه: حر عاملی، ج ۴، ص ۲۴۶. ۱۸) غرر الحکم و دررالکلم،‌ تمیم آمدی، ص ۵۶۶. ۱۹) ارشاد القلوب، دیلمی، ج ۲، ص ۲۱۸. ۲۰) اسرار آل محمد علیهم السلام ، ترجمه کتاب سلیم، ص ۵۲. ۲۱) کتاب سلیم بن قیس الهلالی، ج ۲، ص ۵۱۸. ۲۲) شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، حسکانی، ج ۱، ص ۳۲. ۲۳) همان، ج ۱، ص ۱۸. ۲۴) ارشاد القلوب، دیلمی، ج ۲، ص ۲۱۹. ۲۵) همان، ج ۱، ص ۷۷. ۲۶) شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج ۲۰، ص ۳۱۶. ۲۷) بحار الانوار، علامه مجلسی، ج ۴۲، ص ۲۷۶. ۲۸) بقره / ۲۰۷. ۲۹) الکافی، شیخ کلینی، ج ۵، ص ۶.