خداوند متعال جهت بیدار کردن افراد لجوج و متکبر و عبرت گرفتن از سرنوشت و عاقبت چنین افرادی دستور می دهد بر روی زمین سیر و سفر کنند، شاید با دیدن حقایق و نشانه ها، دلهای خفته از خواب غفلت بیدار شوند.

مقدمه دین مبین اسلام، دین کامل و جامعی است که به تمام نیازهای فطری، جسمی و روحی انسان توجه داشته و از هیچ یک غافل نبوده است. اسلام برای تمام این نیازها برنامه جامع و کاربردی داشته و در کتاب زندگی [قرآن] و روایات اسلامی به آن پرداخته است. سیر و سفر از جمله نیازهای فطری انسان است که برای هر شخص لازم و ضروری به نظر می رسد. در این مقاله فرهنگ سفر را در آموزه های دینی به صورت اختصار مورد بررسی قرار می دهیم.
اهداف سفر از منظر قرآن خداوند متعال جهت بیدار کردن افراد لجوج و متکبر و عبرت گرفتن از سرنوشت و عاقبت چنین افرادی دستور می دهد بر روی زمین سیر و سفر کنند، شاید با دیدن حقایق و نشانه ها، دلهای خفته از خواب غفلت بیدار شوند و از طرفی دیگر آگاهی و هوشیاری لازم را درباره قدرت بی انتهای حضرت حق تعالی و عجز انسان در برابر این قدرت بی منتها به دست آورند. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در سفارشی به علی علیه السلام فرمود: «یَا عَلِیُّ لَا یَنْبَغِی لِلْعَاقِلِ أَنْ یَکُونَ ظَاعِناً إِلَّا فِی ثَلَاثٍ مَرَمَّهٍ لِمَعَاشٍ أَوْ تَزَوُّدٍ لِمَعَادٍ أَوْ لَذَّهٍ فِی غَیْرِ مُحَرَّم ؛۱ یا علی! شایسته نیست کسی سفر کند جز برای سه کار: تحصیل توشه آخرت، اصلاح امور زندگی و لذت حلال.» در این قسمت به آیاتی چند در این زمینه اشاره می شود:
* تفکر در آفرینش و معاد: «قُلْ سیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ یُنْشِئُ النَّشْأَهَ الْآخِرَهَ إِنَّ اللَّهَ عَلى کُلِّ شَیْ ءٍ قَدیرٌ»؛۲ «بگو: در زمین بگردید و بنگرید که چگونه (خداوند) آفرینش را آغاز کرد، باز قیامت را پدید می آورد؛ زیرا خداوند بر هر چیز قادر است.»
* عاقبت تکذیب گران: «قُلْ سیرُوا فِی الْأَرْضِ ثُمَّ انْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ الْمُکَذِّبینَ»؛۳ «بگو: در زمین گردش کنید تا ببینید که سرانجام تکذیب کنندگان چگونه بوده است.» «قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکُمْ سُنَنٌ فَسیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُروا کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ الْمُکَذِّبین»؛۴ «پیش از شما سنتهایی بود و گذشت. در روی زمین بگردید و ببینید که سرانجام تکذیب کنندگان چگونه بود.»
* عاقبت گنهکاران: «قُلْ سیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ الْمُجْرِمینَ»؛۵ «بگو: در زمین سیر کنید تا عاقبت گنهکاران را ببینید که چگونه بود.» «قُلْ سیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ الَّذینَ مِنْ قَبْلُ کانَ أَکْثَرُهُمْ مُشْرِکینَ»؛۶ «بگو: در زمین بگردید تا ببینید عاقبت گذشتگان، که بیش ترشان مشرک بودند، چگونه بود.»
آمادگی برای سفر عقل حکم می کند که مسافر قبل از هر سفری و به تناسب دوری یا نزدیکی راه، مدت زمان سفر و … وسایل مورد نیاز خود را پیش بینی کند تا در طول سفر دچار مشکلات و تلخیها نشود. این پیش بینی عبارت است از:
۱. آماده کردن توشه راه آماده کردن توشه مناسب برای یک سفر پرخاطره و به یادماندنی لازم و ضروری است. پیامبر صلی الله علیه وآله می فرماید: «مِنْ شَرَفِ الرَّجُلِ أَنْ یُطَیِّبَ زَادَهُ إِذَا خَرَجَ فِی سَفَرِهِ؛۷ از بزرگواری این است که انسان چون به سفر می رود، توشه اش خوب و حلال باشد.» همچنین امام صادق علیه السلام فرمود: «قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ إِذَا سَافَرْتَ مَعَ قَوْمٍ … وَ کُنْ کَرِیماً عَلَى زَادِکَ بَیْنَهُم ؛۸ لقمان به فرزندش سفارش می کند: هنگامی که با گروهی به مسافرت می روی درباره توشه سفر کریمانه عمل کن.» غیر از تهیه خوردنی مناسب، برداشتن وسایل شخصی نیز لازم و ضروری است. پیغمبر صلی الله علیه وآله در سفر پیوسته «شانه، مسواک و سرمه دان خود را برمی داشت.»۹ لقمان حکیم به پسرش می گوید: پسرم! هنگامی که مسافرت می کنی، اسلحه، لباس، خیمه، وسیله نوشیدن آب و دوختن، و داروهای ضروری را که هم خود و هم همراهانت از آن استفاده می کنید، بردار و با همسفران در همه چیز جز معصیت الهی همراهی کن.۱۰
۲. رسیدگی به وسیله نقلیه حضرت علی علیه السلام فرمود: «مَنْ سَافَرَ مِنْکُمْ بِدَابَّهٍ فَلْیَبْدَأْ حِینَ یَنْزِلُ بِعَلَفِهَا وَ سَقْیِهَا؛۱۱ هر یک از شما که با اسب سفر می کند، نخست به کار علف و آب آن بپردازد.» هر چند در حال حاضر کمتر کسی با اسب و قاطر مسافرت می کند و اکثریت مردم با ماشین سیر می نمایند؛ اما لازم است قبل از حرکت، آب و روغن ماشین را نگاه کرده و اگر به متخصص (تنظیم باد و موتور، مکانیک، جلوبندی و…) نیاز دارد، حتماً نشان داده شود.
۳. پیدا کردن همسفر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند: «الْتَمِسُوا الْجَارَ قَبْلَ شِرَاءِ الدَّارِ وَ الرَّفِیقَ قَبْلَ الطَّرِیقِ ؛۱۲ پیش از خریدن خانه، همسایه بجویید و پیش از سفر، رفیق بیابید.» به قول شاعر: چو خواهی نهی پای اندر طریق نخست ای پسر جست باید رفیق چو خواهی گزیدن به جایی مقام نگر کیست همسایه ای نیکنام تو قبل از سفر باش فکر رفیق کن آماده از پیش زاد طریق۱۳ یا فرمود: «الْجَارِ قَبْلَ الدَّار، و الرَّفِیقِ قَبْلَ الطَّرِیقِ وَ الزَّادُ قَبْلَ الرَّحِیلِ؛۱۴ همسایه را پیش از (خرید) خانه و همراه را پیش از سفر و توشه را پیش از کوچ کردن باید مهیا ساخت.» همچنین فرمود: «الرَّفِیقَ ثُمَّ الطَّرِیقَ»۱۵ یا «سَلْ عَنِ الرَّفِیقِ قَبْلَ الطَّرِیقِ؛۱۶ رفیق را پیش از راه سؤال کن.» مراد، مبالغه در این است که داشتن رفیق خوب در سفر ضروری است و بی رفیق سفر نباید کرد، به مرتبه ای که کسی خواهد به راهی برود، اول باید از رفیق پرس و جو نماید، بعد از آن از راه.۱۷
۴. اطلاع دادن به دیگران امام صادق علیه السلام به نقل از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «حَقٌّ عَلَى الْمُسْلِمِ إِذَا أَرَادَ سَفَراً أَنْ یُعْلِمَ إِخْوَانَهُ وَ حَقٌّ عَلَى إِخْوَانِهِ إِذَا قَدِمَ أَنْ یَأْتُوهُ؛۱۸ بر مسلمان است که هرگاه آهنگ سفر کرد، برادرانش را آگاه کند، و بر برادران اوست که هرگاه او از سفر آمد، به دیدارش روند.»
اذکار سفر:
۱. امام صادق علیه السلام فرمود: «مَنْ قَرَأَ آیَهَ الْکُرْسِیِّ فِی السَّفَرِ فِی کُلِّ لَیْلَهٍ سَلِمَ وَ سَلِمَ مَا مَعَه ؛۱۹ هر که در سفر آیه الکرسی را در هر شب بخواند، خود و همراهانش سالم بمانند.»
۲. چون یکی از شما به سفر رود، باید بگوید: «اللَّهُمَّ أَنْتَ الصَّاحِبُ فِی السَّفَرِ وَ الْحَامِلُ عَلَى الظَّهْرِ وَ الْخَلِیفَهُ فِی الْأَهْلِ وَ الْمَالِ وَ الْوَلَدِ؛ بارالها! توی رفیق راه و تأمین کننده وسیله سفر و جایگزین خانواده و دارایی و فرزند.» و چون به منزلی درآید، گوید: «اللَّهُمَّ أَنْزِلْنَا مُنْزَلًا مُبَارَکاً وَ أَنْتَ خَیْرُ الْمُنْزِلِین ؛ بارالها! ما را در منزلی فرخنده فرود آر که تو بهترین میزبانانی… .» ۲۰
۳. برادرانی محضر نبی اکرم صلی الله علیه وآله آمدند و گفتند: ما به قصد تجارت به سوی شام می رویم. به ما چیزی بیاموز که بخوانیم. حضرت فرمود: پس از آنکه در منزلی جا گرفتید و نماز عشا را خواندید، و به بستر استراحت رفتید، بعد از تسبیح حضرت فاطمه(س) آیه الکرسی بخوانید، که از هر چیز (بدی) در امان خواهید بود. از قضا در سفر دزدانی آنها را تعقیب کردند تا جایی منزل گرفتند. دزدان جاسوسی فرستادند که ببیند آنها خوابند یا بیدار. وقتی غلام به آنها رسید، یکی از ایشان در بستر مشغول خواندن تسبیح حضرت زهرا(س) و آیه الکرسی بود. جاسوس دزدان چون پیش آمد، جز دیواری بلند ندید، دور زد، همه جا جلوی خود دیواری مشاهده کرد، و خبر مشاهدات خود را برای دزدان برد. دزدها او را تخطئه کردند، و گفتند: خوار شوی که دروغ می گویی و این خیالاتی است که از ترسویی و کم دلی به تو دست داده است. پس خود به سوی تاجران آمدند؛ ولی جز دیواری مشاهده نکردند (که بر گرد آنان کشیده شده بود) ناچار ناامید باز گشتند. فردا به نزد یکی از آنها آمدند و پرسیدند، دیشب کجا بودید؟ گفتند : همینجا، دزدان گفتند: ولی ما آمدیم و جز دو دیوار بلند چیزی مشاهده نکردیم، قضیه شما چیست؟ گفتند: پیغمبر صلی الله علیه وآله به ما تعلیم داد که تسبیح حضرت فاطمه(س) و آیه الکرسی بخوانیم، و خواندیم. دزدان رفتند و قسم خوردند که دیگر آنها را تعقیب نکنند.۲۱
۴. زمانی که امام صادق علیه السلام آهنگ سفر می کرد، می فرمود: «اللَّهُمَّ خَلِّ سَبِیلَنَا وَ أَحْسِنْ تَسْیِیرَنَا وَ أَعْظِمْ عَافِیَتَنَا؛۲۲ خدایا! راه ما را امن و بی مانع گردان، و سهولت زندگی و توفقیمان در امور را کامل ساز، و عافیتمان را عظیم فرما.»
۵. و «موسی بن قاسم بجلی»، از «صباح حذّاء» روایت کرده است که گفت: از موسی بن جعفر علیهماالسلام شنیدم که می فرمود: اگر یکی از شما هنگام آهنگ سفر بر در خانه خود، به طرف مقصدی که به سوی آن روی می آورد، می ایستاد و فاتحه الکتاب را به طرف جلو و راست و چپ خود، و آیه الکرسی را به طرف جلو و راست و چپ خود می خواند، و آنگاه می گفت: خدایا! مرا و آنچه را با من است حفظ کن، و مرا و آنچه را با من است سالم بدار، و مرا و آنچه را با من است به وجهی نیکو از جانب خودت به مقصد برسان. هر آینه خدا او را حفظ می کرد و هر آینه آنچه را که با او بود، حفظ می کرد و خدا او را به سلامت می داشت، و آنچه را با او بود به سلامت می داشت، و او را به مقصد می رساند، و آنچه را با او بود به مقصد می رساند. راوی گفت: سپس امام فرمود: ای صباح! آیا ندیده ای که شخص مسافر محفوظ می شود؛ ولی آنچه با او است، محفوظ نمی شود؟ یا خود سالم می ماند؛ ولی آنچه با او است، سالم نمی ماند؟ و یا خود به مقصد می رسد؛ ولی آنچه با او است، به مقصد نمی رسد؟ عرض کردم: آری، فدایت شوم.۲۳
۶. امام صادق علیه السلام فرمود: سفر خود را با مقداری صدقه ـ کم یا زیاد ـ آغاز کن، و دو رکعت نماز را با هر مقداری از قرآن که می خواهی در آنها بخوان و از خداوند برای سفر خود خوبی را مطالبه نما، سپس آیه الکرسی را خوانده، حمد و الهی را بجای آور و بر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله صلوات بفرست و این دعا را بخوان: «اَللَّهُمَّ إِنِّی خَرَجْتُ فِی هَذَا السَّفَرِ بِلَا ثِقَهٍ مِنِّی لِغَیْرِکَ وَ لَا رَجَاءٍ یَأوِی بِی إِلَّا إِلَیْکَ وَ لَا قُوَّهٍ أتَّکِلُ عَلَیْهَا وَ لَا حِیلَهٍ ألْجَاُ إِلَیْهَا إِلَّا طَلَبَ رِضَاکَ وَ ابْتِغَاءَ رَحْمَتِکَ تَعَرُّضاً لِرِزْقِکَ وَ سُکُوناً إِلَی عَائِدَتِکَ وَ أنْتَ أعْلَمُ بِمَا سَبَقَ لِی فِی عِلْمِکَ فِی وَجْهِی هَذَا مِمَّا اُحِبُّ اِلَی عَائِدَتِکَ وَ اَکْرَهُ اللَّهُمَّ فَاصْرِفْ عَنِّی مَقَادِیرَ کُلِّ بَلَاءٍ وَ مَقْضِیَّ کُلِّ لَأوَاءٍ وَ ابْسُطْ عَلَیَّ کَنَفاً مِنْ رَحَمَتِکَ وَ لُطْفاً مِنْ عَفْوِکَ وَ جِمَاعاً مِنْ مُعَافَاتِکَ وَفِّقْ فِیهِ یَا رَبِّ جَمِیعَ قَضَائِکَ عَلَی مَوُافَقَهِ هَوَایَ وَ حَقِیقَهِ املِی وَ ادْفَعْ عَنِّی مَا أحْذَر وَ مَا لَا أحْذَرُ عَلَی نَفْسِ مِمَّا أنْتَ أعْلَمُ بِهِی مِنِّی وَ اجْعَلْ ذَلِکَ خَیْراً لِی لِآخِرَتِی وَ دُنْیَایَ مَعاً مَا أسْاَلُکَ اَنْ تَخْلُفَنِی فِیمَا خَلَّفْتُ وَ رَائِی مِنْ اَهْلِی وَ وُلْدِی وَ مَالِی وَ جَمِیعِ حُزَانَنِی فَاَنْتَ اَفْضَلِ مَا تَخْلُفُ بِهِ غَائِباً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فِی تَحْصِینِ کُلِّ عَوْرَهٍ وَ حِفْظِ کُلِّ مَضِیعَهٍ وَ تَمَامِ کُلِّ نِعْمَهٍ وَ دِفَاعِ کُلِّ سَیِّئَهٍ وَ کِفَایَهِ کُلِّ مَحْذُورٍ وَ صَرْفِ کُلِّ مَکْرُوبٍ وَ کَمَالِ مَا تُجْمَعُ بِهِ الرِّضَا وَ السُّرُورُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهِ ثُمَّ ارْزُقْنِی ذِکْرَکَ وَ شُکْرَکَ وَ طَاعَتِکَ وَ عِبَادَتِکَ حَتَّی تَرْضَی وَ بَعْدَ الرِّضَا اللَّهُمَّ إِنِّی اسْتَوْدِعُکَ الْیَوْمَ دِینِی وَ نَفْسِی وَ مَالِی وَ اهْلِی وَ ذُرِّیَّتِی وَ جَمِیعَ إِخْوَانِی اللَّهُمَّ احْفَظِ الشَّاهِدَ مِنَّا وَ الْغَائِبَ، اللَّهُمَّ احْفَظْنَا وَ احْفَظْ عَلَیْنَا، اللَّهُمَّ اجْعَلْنَا فِی جَوَارِکَ وَ لَا تَسْلُبْنَا نِعْمَتَکَ، وَ لَا تُغَیِّرْ مَا بِنَا مِنْ نِعْمَهٍ وَ عَافِیَهِ وَ فَضْلٍ.»۲۴
۷. وقتی که از سفر برگشتی و به منزل رسیدی، قبل از آنکه مشغول به هر کاری شوی، ابتدا دست و صورت و بدن خود را شسته، دو رکعت نماز بخوان و سجده شکر بجای آور و صد مرتبه خداوند را بر سلامتی خود شکر نموده، دعایی که پیامبر صلی الله علیه وآله هنگام برگشت از جنگ خیبر خواندند را بخوان و آن این است: «آئِبُونَ تَائِبُونَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ عَابِدُونَ رَاکِعُونَ سَاجِدُونَ لِرَبِّنَا حَامِدُونَ اللَّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ عَلَى حِفْظِکَ إِیَّایَ فِی سَفَرِی وَ حَضَرِی اللَّهُمَّ اجْعَلْ أَوْبَتِی هَذِهِ مُبَارَکَهً مَیْمُونَهً مَقْرُونَهً بِتَوْبَهٍ نَصُوحٍ تُوجِبُ لِی بِهَا السَّعَادَهَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ؛ به خواست خداوند از سفر برگشتیم و عبادت کننده هستیم، خداوندا! تو را که در مسافرت و غیر مسافرت مرا حفظ نمودی، سپاس و ستایش می گویم. خداوندا! این بازگشتم را با خوبی و برکت و همراه با توبه خالصی قرار ده که باعث سعادت من گردد، ای مهربان ترین مهربانان!۲۵
۸. خدایا! از سختی سفر، و اندوه بازگشتن، و روبرو شدن با مناظر ناگوار در خانواده و مال و فرزند، به تو پناه می برم. پروردگارا! تو در سفر همراه ما و در وطن نسبت به بازماندگان ما سرپرست و نگهبانی، و جمع میان این دو را هیچ کس جز تو نتواند کرد، زیرا آن کس که سرپرست بازماندگان است نمی تواند همراه مسافر باشد و آن که همراه و همسفر است سرپرست بازماندگان انسان نمی تواند باشد.۲۶
________________________________________
پی نوشت:
۱) بحار الأنوار، علامه مجلسی، دار الکتب الاسلامیه، تهران، بی‌تا، ج‏۷۴، ص‏۴۹. ۲) عنکبوت / ۲۰. ۳) انعام / ۱۱. ۴) آل عمران / ۱۳۷. ۵) نمل / ۶۹. ۶) روم / ۴۲. ۷) مکارم الأخلاق، حسن بن فضل طبرسی، نشر فراهانی، تهران، چاپ دوم، ۱۳۶۵ ش، ج‏۱، ص‏۴۸۵. ۸) وسائل الشیعه، شیخ حرّ عاملی، نشر آل البیت، قم، چاپ اول، ۱۴۰۹ ق، ج‏۱۱، ص‏۴۴۱. ۹) همان، ص‏۴۸۲. ۱۰) الأمان من أخطار الأسفار و الأزمان، ص‏۵۴. ۱۱) من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ دوم، ۱۴۱۳ ق، ج‏۲، ص‏۲۹۰. ۱۲) نهج الفصاحه،‌ ابوالقاسم پاینده، نشر دنیای دانش، تهران، چاپ چهارم، ۱۳۸۲ ش، ص‏۲۴۶. ۱۳) گلهای جاویدان [هزار کلمه قصار]، سید عطاء الله مجدی، سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، ص‏۴۳. ۱۴) نهج الفصاحه،‌ ص‏۴۳۲. ۱۵) بحار الأنوار، ج‏۷۳، ص‏۲۶۷. ۱۶) تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، عبد الواحد تمیمی آمدی، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، چاپ اول، ۱۳۶۶ ش، ص‏۴۱۳. ۱۷) شرح آقا جمال الدین خوانساری بر غرر الحکم، آقا جمال خوانساری، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، چاپ چهارم، ۱۳۶۶ ش، ج‏۴، ص‏۱۳۷. ۱۸) الکافی، شیخ کلینی، دار الکتب الاسلامیه، تهران، ۱۴۰۷ ق، ج‏۲، ص‏۱۷۴. ۱۹) مکارم الأخلاق، طبرسی، ص‏۲۵۵. ۲۰) تحف العقول، ابن شعبه الحرانی، جامعه مدرسین، قم، چاپ دوم، ۱۴۰۴ ق، ص‏۱۲۲. ۲۱) مکارم الاخلاق، ج‏۱، ص‏۴۹۰. ۲۲) من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، ج‏۲، ص‏۲۷۲. ۲۳) همان. ۲۴) الآداب الدینیه للخزانه المعینیه، شیخ طبرسی، نشر زائر، قم، چاپ اول، ۱۳۸۰ ش، ص‏۳۳۰. ۲۵) همان، ص‏۳۵۶. ۲۶) نهج البلاغه، سید رضی، ترجمه دشتی، نشر هجرت، قم، ص‏۱۰۰.